Va-nha đứng cạnh khẩu pháo, người chỉ cao ngang bánh xe. Cậu ngắm nhìn mấy mẩu giấy dán trên lá chắn hình siên. Trên mẩu giấy có viết một hàng con số bằng mực mà cậu bé chịu không đọc hiểu được.
-Thế nào, Va-nha, có thích khẩu pháo này không?-cậu nghe đằng sau có tiếng nói trầm trầm, hiền hậu cất lên.
Cậu bé quay lại và nhìn thấy quan trắc viên Cô-va-lép.
- Vâng thích lắm, thưa đồng chí Cô-va-lép!-Va-nha nhanh nhẩu trả lời, đứng nghiêm chào.
Rõ ràng bài học của đại úy Ê-na-ki-ép không uổng. Bây giờ, khi nói với cấp trên, luôn luôn Va-nha đứng nghiêm và sẵn sàng trả lời nhanh nhẩu, vui vẻ.
Nhưng đứng trước quan trắc viên Cô-va-lép, cậu bé lại quá cẩn thận. Cậu đưa tay lên mũi rồi quên bẵng không bỏ xuống.
- Đủ rồi, bỏ tay xuống. Nghỉ,-Cô-va-lép nói, vẻ hài lòng nhìn vào bộ dạng xinh xẻo, chỉnh tề của chú bộ đội tí hon.
Về hình thức, không thể tưởng Cô-va-lép là một người lính giỏi, Anh hùng Liên-xô, quan trắc viên ưu tú của mặt trận.
Trước hết, ông không còn trẻ. Va-nha hình dung đó không phải là “chú bác” nữa mà thuộc về thế hệ “ông” rồi. Trước chiến tranh, ông là giám đốc một trại nuôi gà lớn. Ông có thể không ra trận. Nhưng ngay từ lúc bắt đầu chiến tranh, ông đã làm đơn tình nguyện xin vào bộ đội.
Trong chiến tranh thế giới lần thứ nhất, ông phục vụ trong pháo binh và hồi đó đã được coi là quan trắc viên giỏi. Vì vậy, trong cuộc chiến tranh này, ông cũng xin làm chân quan trắc viên pháo binh. Lúc đầu, khẩu đội chưa tin ông vì thấy ông quá hiền, xuề xòa nếp sống thường dân. Nhưng ngay trận đầu, ông đã tỏ ra thông thạo công việc, nghệ thuật thao tác cao siêu đến nỗi mối nghi ngại của anh em vĩnh viễn tan biến.
Thao tác của ông có trình độ nghệ thuật rất cao. Ta thường thấy có những quan trắc viên giỏi, có khả năng, có tài, xuất sắc. Ông thuộc loại quan trắc viên thiên tài. Nhưng đáng ngạc nhiên là, sau một phần tư thế kỷ phân cách hai cuộc chiến tranh thế giới, ông không những không quên nghệ thuật của mình mà hình như còn củng cố thêm vững chắc. Chiến tranh kiểu mới đặt cho pháo binh nhiều nhiệm vụ mới. Nó là dịp để quan trắc viên Cô-va-lép đã cao tuổi phát huy hết tài năng mà trong chiến tranh trước ông không có điều kiện thể hiện đầy đủ. Trong thế bắn thẳng, ông là người vô địch.
Cùng với khẩu đội, ông thường đẩy pháo ra ngoài vị trí lộ thiên và dưới làn mưa đạn, bình tĩnh, chính xác, đồng thời với tốc độ bắn đặc biệt nhanh bắn những viên đạn ria vào tuyến bộ binh Đức hoặc đạn xuyên vào xe tăng địch.
Nghệ thuật dù cao siêu đến đâu cũng chưa đủ để làm được như ông. Cần phải có lòng dũng cảm phi thường. Và tinh thần đó đã thể hiện. Mặc dầu bề ngoài bình thường, Cô-va-lép là một người dũng cảm nổi tiếng, được truyền tụng.
Gặp cơn nguy hiểm, ông hoàn toàn thay đổi hình dáng. Trong người bùng lên ý chí chiến đấu tỉnh táo, ông không lùi một bước. Ông nổ đến viên đạn cuối cùng. Hết đạn đại bác, ông nằm xuống bên cạnh pháo, tiếp tục bắn tiểu liên. Đạn tiểu liên hết, ông bình tĩnh kéo hòm lựu đạn lại gần và cau mày đáp liên tục cho tới khi quân Đức phải rút lui.
Trên đời thường có những người can đảm. Nhưng chỉ có ý thức giác ngộ và lòng yêu nước say mê thì người can đảm mới trở thành anh hùng. Cô-va-lép thực sư là một anh hùng. Ông yêu tổ quốc say mê nhưng rất bình tĩnh và căm ghét mọi kẻ thù của nhân dân. Ông có mối thù riêng với bọn Đức. Năm 1916, chúng đã dùng hơi độc hại ông. Cho tới nay, ông vẫn thường xuyên húng hắng ho. Về bọn lính Đức, ông phát biểu ngắn gọn:
- Tôi biết rõ chúng là đồ khốn nạn. Chỉ có một cách nói chuyện là bắn cho bể đầu. Ngoài ra, chúng không hiểu.
Ba người con ông đã vào bộ đội. Một người đã hy sinh. Vợ ông là bác sĩ nên cũng gia nhập quân đội. Chẳng còn ai ở nhà. Quân đội là nhà ông.
Mấy lần bộ chỉ huy định đề bạt ông. Nhưng lần nào ông cũng yêu cầu được ở lại cương vị quan trắc viên, đừng bắt dời khỏi khẩu pháo. Ông nói:
- Công tác quan trắc hợp với tôi. Tôi làm việc khác tốt bằng. Các đồng chí hãy tin tôi. Tôi không ham địa vị. Trước đây, tôi là quan trắc viên thì bay giờ, cho tới khi chiến tranh kết thúc, tôi muốn luôn luôn làm công tác quan trắc. Tôi không làm cán bộ chỉ huy được. Tôi già rồi. Để cho thanh niên có chỗ tiến lên. Tôi tha thiết đề nghị vậy.
Cuối cùng ông không bị quấy rầy nữa. Cũng có thể ông đúng: hợp với cương vị, người nào cũng có thể phát huy được khả năng. Rốt cuộc, đối với lợi ích tổ quốc, làm người quan trắc tài giỏi còn hơn làm một cán bộ chỉ huy trung bình.
Tất cả những điều đó Va-nha đều biết và cậu nhìn ông Cô-va-lép nổi danh một cách dè dặt và kính cẩn.
Cô-va-lép cao, gầy, khoác một cái áo bông còn mới nhưng đã bị dầu mỡ súng làm hoen ố. Ông ăn mặc theo kiểu ở nhà, đầu không đội mũ. Đầu ông cạo nhẵn thín như những người đàn ông bắt đầu hói thường cạo. Cổ ông đỏ ửng, rám nắng mưa, chằng chịt những vết nhăn sâu; hàng ria màu vàng và cằm cạo nhẵn để theo kiểu lính thời xưa.
Nói chung, ở ông mặc dù cái gì cũng nghiêm túc, chỉnh tề theo kiểu pháo binh nhưng có pha chút ít phong cách cổ “hồi chiến tranh trước”: cái quân dạ đen của riêng ông mang theo, mồm ngậm cái tẩu thuốc sơn có nắp đậy bằng sắt tây ám khói.
Va-nha muốn hỏi ông Cô-va-lép nhiều chuyện: ngắm súng thế nào, bắn ra sao, cái bánh xe có cán để làm gì, bộ phận nào đậy bao vải bạt, trên mấy mẩu giấy ở lá chắn viết gì, súng sắp bắn chưa… và nhiều điều khác.
Nhưng kỷ luật quân đội không cho phép nói trước người hơn cấp.
-Thế nào, Va-nha, có thích khẩu pháo này không?-cậu nghe đằng sau có tiếng nói trầm trầm, hiền hậu cất lên.
Cậu bé quay lại và nhìn thấy quan trắc viên Cô-va-lép.
- Vâng thích lắm, thưa đồng chí Cô-va-lép!-Va-nha nhanh nhẩu trả lời, đứng nghiêm chào.
Rõ ràng bài học của đại úy Ê-na-ki-ép không uổng. Bây giờ, khi nói với cấp trên, luôn luôn Va-nha đứng nghiêm và sẵn sàng trả lời nhanh nhẩu, vui vẻ.
Nhưng đứng trước quan trắc viên Cô-va-lép, cậu bé lại quá cẩn thận. Cậu đưa tay lên mũi rồi quên bẵng không bỏ xuống.
- Đủ rồi, bỏ tay xuống. Nghỉ,-Cô-va-lép nói, vẻ hài lòng nhìn vào bộ dạng xinh xẻo, chỉnh tề của chú bộ đội tí hon.
Về hình thức, không thể tưởng Cô-va-lép là một người lính giỏi, Anh hùng Liên-xô, quan trắc viên ưu tú của mặt trận.
Trước hết, ông không còn trẻ. Va-nha hình dung đó không phải là “chú bác” nữa mà thuộc về thế hệ “ông” rồi. Trước chiến tranh, ông là giám đốc một trại nuôi gà lớn. Ông có thể không ra trận. Nhưng ngay từ lúc bắt đầu chiến tranh, ông đã làm đơn tình nguyện xin vào bộ đội.
Trong chiến tranh thế giới lần thứ nhất, ông phục vụ trong pháo binh và hồi đó đã được coi là quan trắc viên giỏi. Vì vậy, trong cuộc chiến tranh này, ông cũng xin làm chân quan trắc viên pháo binh. Lúc đầu, khẩu đội chưa tin ông vì thấy ông quá hiền, xuề xòa nếp sống thường dân. Nhưng ngay trận đầu, ông đã tỏ ra thông thạo công việc, nghệ thuật thao tác cao siêu đến nỗi mối nghi ngại của anh em vĩnh viễn tan biến.
Thao tác của ông có trình độ nghệ thuật rất cao. Ta thường thấy có những quan trắc viên giỏi, có khả năng, có tài, xuất sắc. Ông thuộc loại quan trắc viên thiên tài. Nhưng đáng ngạc nhiên là, sau một phần tư thế kỷ phân cách hai cuộc chiến tranh thế giới, ông không những không quên nghệ thuật của mình mà hình như còn củng cố thêm vững chắc. Chiến tranh kiểu mới đặt cho pháo binh nhiều nhiệm vụ mới. Nó là dịp để quan trắc viên Cô-va-lép đã cao tuổi phát huy hết tài năng mà trong chiến tranh trước ông không có điều kiện thể hiện đầy đủ. Trong thế bắn thẳng, ông là người vô địch.
Cùng với khẩu đội, ông thường đẩy pháo ra ngoài vị trí lộ thiên và dưới làn mưa đạn, bình tĩnh, chính xác, đồng thời với tốc độ bắn đặc biệt nhanh bắn những viên đạn ria vào tuyến bộ binh Đức hoặc đạn xuyên vào xe tăng địch.
Nghệ thuật dù cao siêu đến đâu cũng chưa đủ để làm được như ông. Cần phải có lòng dũng cảm phi thường. Và tinh thần đó đã thể hiện. Mặc dầu bề ngoài bình thường, Cô-va-lép là một người dũng cảm nổi tiếng, được truyền tụng.
Gặp cơn nguy hiểm, ông hoàn toàn thay đổi hình dáng. Trong người bùng lên ý chí chiến đấu tỉnh táo, ông không lùi một bước. Ông nổ đến viên đạn cuối cùng. Hết đạn đại bác, ông nằm xuống bên cạnh pháo, tiếp tục bắn tiểu liên. Đạn tiểu liên hết, ông bình tĩnh kéo hòm lựu đạn lại gần và cau mày đáp liên tục cho tới khi quân Đức phải rút lui.
Trên đời thường có những người can đảm. Nhưng chỉ có ý thức giác ngộ và lòng yêu nước say mê thì người can đảm mới trở thành anh hùng. Cô-va-lép thực sư là một anh hùng. Ông yêu tổ quốc say mê nhưng rất bình tĩnh và căm ghét mọi kẻ thù của nhân dân. Ông có mối thù riêng với bọn Đức. Năm 1916, chúng đã dùng hơi độc hại ông. Cho tới nay, ông vẫn thường xuyên húng hắng ho. Về bọn lính Đức, ông phát biểu ngắn gọn:
- Tôi biết rõ chúng là đồ khốn nạn. Chỉ có một cách nói chuyện là bắn cho bể đầu. Ngoài ra, chúng không hiểu.
Ba người con ông đã vào bộ đội. Một người đã hy sinh. Vợ ông là bác sĩ nên cũng gia nhập quân đội. Chẳng còn ai ở nhà. Quân đội là nhà ông.
Mấy lần bộ chỉ huy định đề bạt ông. Nhưng lần nào ông cũng yêu cầu được ở lại cương vị quan trắc viên, đừng bắt dời khỏi khẩu pháo. Ông nói:
- Công tác quan trắc hợp với tôi. Tôi làm việc khác tốt bằng. Các đồng chí hãy tin tôi. Tôi không ham địa vị. Trước đây, tôi là quan trắc viên thì bay giờ, cho tới khi chiến tranh kết thúc, tôi muốn luôn luôn làm công tác quan trắc. Tôi không làm cán bộ chỉ huy được. Tôi già rồi. Để cho thanh niên có chỗ tiến lên. Tôi tha thiết đề nghị vậy.
Cuối cùng ông không bị quấy rầy nữa. Cũng có thể ông đúng: hợp với cương vị, người nào cũng có thể phát huy được khả năng. Rốt cuộc, đối với lợi ích tổ quốc, làm người quan trắc tài giỏi còn hơn làm một cán bộ chỉ huy trung bình.
Tất cả những điều đó Va-nha đều biết và cậu nhìn ông Cô-va-lép nổi danh một cách dè dặt và kính cẩn.
Cô-va-lép cao, gầy, khoác một cái áo bông còn mới nhưng đã bị dầu mỡ súng làm hoen ố. Ông ăn mặc theo kiểu ở nhà, đầu không đội mũ. Đầu ông cạo nhẵn thín như những người đàn ông bắt đầu hói thường cạo. Cổ ông đỏ ửng, rám nắng mưa, chằng chịt những vết nhăn sâu; hàng ria màu vàng và cằm cạo nhẵn để theo kiểu lính thời xưa.
Nói chung, ở ông mặc dù cái gì cũng nghiêm túc, chỉnh tề theo kiểu pháo binh nhưng có pha chút ít phong cách cổ “hồi chiến tranh trước”: cái quân dạ đen của riêng ông mang theo, mồm ngậm cái tẩu thuốc sơn có nắp đậy bằng sắt tây ám khói.
Va-nha muốn hỏi ông Cô-va-lép nhiều chuyện: ngắm súng thế nào, bắn ra sao, cái bánh xe có cán để làm gì, bộ phận nào đậy bao vải bạt, trên mấy mẩu giấy ở lá chắn viết gì, súng sắp bắn chưa… và nhiều điều khác.
Nhưng kỷ luật quân đội không cho phép nói trước người hơn cấp.