TẢN MẠN VỀ DỊCH THUẬT, từ A đến Z
Gửi các bạn đã học, đang học và đang băn khoăn có nên học tiếng Nga hay không!!!
Học tiếng Nga hay không học tiếng Nga? Cứ tiếp tục học tiếng Anh hay cứ tạt té sang tiếng Nga một chút rồi sau này tính tiếp. Mà tiếng nào HOT? Tiếng Anh? Tiếng Pháp? Tiếng Nhật hay …tiếng Hàn? Hay … tiếng Trung?
Các bạn trẻ ngày nay có nhiều sự lựa chọn quá, nhiều lời tư vấn quá khiến tôi cảm thấy dường như các bạn đang bị lạc trong mê cung mãi không thấy lối ra. Thời chúng tôi ngày trước cơm không đủ ăn, áo không đủ mặc, chẳng có cái khái niệm chọn lựa gì cả. Được bố mẹ cho đi học là tốt lắm rồi. Ở trường may ra thì có học tiếng Nga, không thì thôi, coi như mù ngoại ngữ; còn tiếng Anh, tiếng Pháp lằng nhằng có ai nhòm ngó đến. Những người bạn của tôi, những người tôi biết vẫn kiên tâm theo đuổi tiếng Nga đều có một sự nghiệp tốt đẹp, dù cho ngày nay vẫn nhiều người cho rằng học tiếng Nga là sẽ thất nghiệp, không ai học tiếng Nga nữa.
Ngày nay tiếng Nga không được dạy nhiều như thời chúng tôi, nhưng các bạn lại có một môi trường học tiếng không tệ chút nào, có khi còn tốt hơn, bởi tiếng Nga chủ yếu chỉ được dạy trong các trường chuyên. Lớp không đông, giờ học rất nhiều, đa dạng và giáo viên cũng rất cừ. Tôi biết có những nơi các bạn học tiếng Nga tận 7 năm phổ thông, có nơi chỉ học 3 năm, nhưng chương trình học cũng không nhẹ hơn bao nhiêu. Thiết nghĩ, các bạn thay vì học tiếng Anh mà đã học tiếng Nga nhiều như thế, đặc biệt là những bạn có khả năng ngôn ngữ, thì tại sao nay lại bỏ rơi lãng phí nó như vậy? “Không có thứ ngôn ngữ nào quan trọng hơn ngôn ngữ nào, chỉ có chúng ta nghiêm túc học và biết sử dụng đúng nơi đúng lúc hay không” - tôi nghĩ vậy. Đặc biệt trong thời buổi ngày nay, bạn nào chăm chỉ đọc tin tức thì sẽ thấy quan hệ của Nga với ta tốt đẹp như thế nào, đang và sẽ có rất nhiều các bạn Nga đến Việt Nam ta để du lịch, lập công ty hay chi nhánh. Nếu các bạn chạy theo các thứ tiếng khác hay không chú tâm học thứ tiếng (Nga) mà các bạn đang học thì ai sẽ là người bắc cầu nối cho 2 nước. Cao xa quá, vậy công việc tốt đẹp và hữu ích đó sẽ dành cho ai đây???
Thay vì đứng núi này trông núi nọ, sao các bạn không bắt tay vào học tốt tiếng Nga ngay từ bây giờ. Mấy môn tự nhiên (Toán, Lý, Hóa), học giỏi khó lắm, phải có đầu óc, mà học xong không biết khi nào mới áp dụng, nhưng ngoại ngữ thì khác, học xong ra khỏi lớp là có thể “làm mưa làm gió” ngay được: đọc sách được, nghe nhạc, xem phim được, nói chuyện được. Tuy ban đầu các bạn buộc phải đi rất chậm, nhưng chăm chỉ kiên trì một chút, chủ động sáng tạo tìm tòi một chút thì giống như đứa trẻ mới học nói, dần dần các bạn cũng sẽ nhận thấy mình tiến bộ như thế nào. Lợi ích ban đầu của học ngoại ngữ nói chung và tiếng Nga nói riêng là có thể mở rộng giao lưu, môi trường sống; nhưng xa hơn, chúng ta có thể dùng ngoại ngữ để phục vụ cho học tập nghiên cứu, công việc chuyên môn – hay nói cách khác là để nuôi sống bản thân.
Bài viết này của tôi một mặt muốn kêu gọi các bạn đã, đang, và có dự định học tiếng Nga có suy nghĩ tích cực, nghiêm túc trong việc học tập và trau dồi thứ ngôn ngữ này; mặt khác tôi muốn qua đây giới thiệu và trang bị ít kiến thức cho một công việc khá thú vị nhưng không phải ai học ngoại ngữ đều biết rõ về nó – đó chính là nghề Dịch thuật.
Vốn không phải là học sinh hay sinh viên chuyên ngữ, nhưng tôi cũng có thời gian dài sống và học tập tại Liên Xô. Là LHS ở Liên Xô những năm 60-70, trong quá trình làm chuyên môn và sau một số công việc dịch vụn vặt, tôi thấy khả năng tiếng Nga của mình là được, đủ dùng, còn việc dịch thuật chuyên nghiệp là của người khác, dành cho những ai học ra để làm việc đó. Đến cuối những năm 90, khi tán chuyện trên vài forum dịch thuật trên Runet, một bạn Nga đưa ra 1 văn bản của 1 Phòng dịch thuật ở Hà Nội dịch sang tiếng Nga. Dân chúng cười, vì trong 1 trang đã có gần 20 lỗi chính tả, 1 chỗ sai về ý. Bản thân tôi tự hỏi: Chẳng lẽ tình hình dịch thuật Việt -> Nga ở Việt Nam bi đát đến mức ấy, trong khi mình chỉ viết lách vớ vẫn cho vui mà không tận dụng vốn của mình?
Nhiều tháng đọc các tài liệu về công việc dịch thuật, nhiều bài viết chuyên môn trên các forum dịch thuật, trả sát hạch hội viên Hội dịch thuật Nga, tôi chính thức tham gia công việc dịch thuật. Sau hơn 15 năm, tên tuổi của mình đã được xác định, tham gia dịch thường xuyên cho nhiều Cty lớn của Nga, kể cả ở cấp Nhà nước như Viện KS Trung ương, “Rosatom”... và vui khi cảm thấy mình có ích hơn trước đây nhiều. Có hôm, vì gấp quá, điện thoại gọi từ Nga về khi đang chạy xe trên đường ở Tp.HCM nhờ dịch mấy trang cho kịp làm việc vào sáng hôm sau .... Tiền nong là một chuyện, nhưng cảm giác phấn khởi do ai đó ở cách xa nửa Quả đất cần đến mình đã làm ấm lòng thêm mấy ngày nữa ...
Cần phải chia sẻ với các bạn trẻ một điều rằng: Cùng với sự phát triển quan hệ kinh tế giữa 2 nước, trong xã hội Nga hiện nay, dịch Việt->Nga có nhu cầu khá cao, và có thù lao cao so với các ngôn ngữ khác (15-20 đôla cho mỗi trang dịch chuyên môn, trong khi dịch Anh-Nga hay Pháp-Nga chỉ 8-10 đôla). Trước đây, việc dịch Việt->Nga chủ yếu do người Nga đảm nhiệm. Nhưng thực tế phát triển đa dạng của tiếng Việt, tính phong phú cộng với sự khá tùy tiện của ngữ pháp tiếng Việt, thế hệ người Nga biết thông thạo tiếng Việt đã “treo gươm gác giáo”... làm cho một số bài dịch chuyên biệt từ Việt sang Nga trở thành công việc khó khăn. Nay chỉ có vài người Việt làm công việc này, sau 10-15 năm nữa người Việt không còn ai đảm đương thì sẽ có hại cho sự giao bang về chiều sâu của 2 nước...
(Phần viết này có sự tham gia của CTV Hồng Nhung)
“Món tráng miệng” hay “Chuyện thật như bịa”
Hồi đó giữa Bộ ĐH của ta và Liên Xô có tranh luận về việc dạy tiếng Nga cho SV Việt Nam. Nhóm 6 đứa chúng tôi được lấy để dạy thí điểm theo phương pháp mới, đều là học sinh chuyên Toán nhưng không ai được học tiếng Nga ở trường, 1 chữ bẻ đôi cũng không biết. Thầy giáo được phân công dạy tiếng Nga cho chúng tôi là TS ngôn ngữ đến KTX ngay vào ngày hôm sau khi chúng tôi vừa đến thành phố. Ông thu hết tất cả tài liệu học bằng tiếng Việt, kể cả từ điển, hội thoại... để chúng tôi buộc phải học tất cả thông qua tiếng Nga.
Sau mấy ngày nghỉ lại sức, mấy đứa chúng tôi ra phố mua đồ dùng cá nhân. Vào cửa hàng, thấy 1 típ màu trắng, lấy nặn ra ngửi thấy hơi hôi hôi, cậu bạn bảo: Tây nó hôi nên thuốc đánh răng cũng vậy.
Mua về, cả bọn đánh hơn 1 tuần, đến khi học đến từ ghi trên típ thuốc là “Крем для обуви” (Xi đánh giày) thì mới ngã ngửa người ra.
Chắc nhờ vậy mà sau này đứa nào cũng nói và diễn đạt tiếng Nga trơn tru, bóng bẩy !?
* * * * * * *
1. Nhập đề
Lẽ tự nhiên ta phải hỏi: Dịch thuật là gì? Nếu biết (nói và viết) tốt ngoại ngữ thì dịch được, vậy thì cần gì những thứ như Lý thuyết dịch thuật, tiêu chuẩn, nguyên tắc ... của công việc này? Trong loạt bài có tính chất tản mạn ở đây, theo lý luận và kinh nghiệm bản thân, tôi muốn làm rõ đặc thù và những gì cần cho công việc dịch thuật chuyên nghiệp. Viết loạt bài này cũng vì trong công động mạng VN chưa thấy có những bài viết hướng dẫn về lĩnh vực này cho các bạn trẻ yêu tiếng Nga.
Dịch thuật không đơn thuần là việc chuyển từ (có người gọi là chuyển ngữ) của tiếng này sang từ của tiếng khác với sự tôn trọng các quy tắc ngữ pháp của hai ngôn ngữ.
Nguyên lý chủ đạo trong dịch thuật bất kỳ ngôn ngữ nào là: Hiểu đúng hình tượng cần dịch trong ngôn ngữ nguồn (ngôn ngữ gốc), diễn đạt hình tượng đó bằng các cấu trúc văn phạm của ngôn ngữ đích (ngôn ngữ cần dịch sang).
Nếu chỉ biết từ, ngữ pháp mà dịch thì nhiều lúc không thể truyền tải chính xác được, tức là bản dịch không đạt yêu cầu.
Lấy ví dụ cụm từ “по-пластунски пропахали” trong câu của 1 bài hát khá quen thuộc: “Мы пол-Европы по-пластунски пропахали,”
Có người dịch (đăng trên trang dịch thuật hẳn hoi) là: Chúng ta cày - trườn bằng tay hết nửa châu Âu.
Rõ ràng đã không theo nguyên tắc chủ đạo nêu trên, chỉ hiểu ý từ tiếng Nga rồi ghép chúng lại, và khi đọc tiếng Việt nghe hơi buồn cười.
Nếu hiểu đúng hình tượng trong tiếng Nga, văn cảnh và âm điệu của câu thì ít ra cũng phải dịch là: Có đến nửa châu Âu chúng tôi bươn trườn rồi cũng qua đi.
Chính vì vậy, đối với người Việt, việc dịch xuôi Nga->Việt thuận lợi hơn nhiều vì dịch ngược Việt->Nga không chỉ cần biết nghĩa từ và ngữ pháp tiếng Nga mà cái chính là phải biết dùng các cách diễn đạt và các phương thức cấu tạo từ (Выражения и словообороты) thích hợp trong tiếng Nga. Hai cái này chỉ có khi tiếp xúc nhiều với thực tế, nắm được những tinh tế và vẻ đẹp truyền cảm khi giao tiếp nhiều trong cộng đồng người Nga.
Tóm lại, nếu đã vào con đường dịch thuật, khi coi nó như là một nghề, trước hết ta cần phải biết mình theo mục đích gì, đang ở mức độ nào để biết những yêu cầu cần thiết ở đó mà phấn đấu và hướng tới mức độ sau.
Và một điều cũng không thể bỏ qua: Muốn viết tiếng Nga hay, nói tiếng Nga có duyên, có tính thuyết phục.... thì trước hết mình cần phải có cách tư duy như người Nga và tình cảm với tiếng Nga, khi đó ta mới truyền tải chính xác và chân thực những ý nghĩ và cảm xúc theo "kiểu Việt" của mình.
Trong các bài sau ta sẽ lần lượt đi vào các chi tiết:
- Tiêu chí (tiêu chuẩn) dịch thuật;
- Những yêu cầu đối với bản dịch
- Các loại dạng dịch thuật;
- Các xu hướng thường áp dụng khi dịch;
- Những nguyên tắc có t/c chiến lược của người làm công việc dịch thuật;
- Đặc thù việc dịch văn bản khoa học kỹ thuật;
- Những bước tối thiểu khi dịch;
- Hành trang cho nghề dịch thuật (học tiếng Nga thế nào để việc dịch sau này thuận lợi nhất);
- Văn hóa dịch thuật (quy tắc ứng xữ, yếu tố pháp lý và những lưu ý trong nghề dịch thuật).