ÔNG MIÊU KAZAN
Ông miêu Kazan, trí tuệ Astrakhan, đánh rắm thơm lừng !
Năm 2008, tác giả Kiều Thạch (
Kiều Thu Hoạch) công bố bài xã luận
Tranh Đám Cưới Chuột trong mối quan hệ loại hình lịch sử văn hóa (Tạp chí Văn Hóa Nghệ Thuật số xuân Mậu Tí, 2008). Trong đó, ông dẫn ít nhất hai bức họa mộc bản
Lão thử thú thân (老鼠娶親) ở thôn Than Đầu huyện
Thiệu Dương (tỉnh
Hồ Nam,
Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa) mà
văn hào Lỗ Tấn từng có bài tham nghị từ đầu
thế kỷ XX. Tác giả Kiều Thạch cho rằng, hai bức
Đám cưới chuột ở các phường nghề
Đông Hồ và
Hàng Trống cùng
sử thi Nôm Đám cưới chuột ở thôn
Liễu Đôi (xã
Liêm Túc huyện
Thanh Liêm tỉnh
Hà Nam) chỉ là sao bản dòng
đồ họa phổ biến và tương đối lâu đời tại
Hoa Nam (nguyên văn : Phía Nam sông
Dương Tử). Ở đoạn kết, ông tiếp tục lý giải, các điển tích và dòng
hội họa Lão thử thú thân Trung Hoa cũng chỉ là sự bắt chước "ngụ ngôn Ấn Độ cổ đại" (?), mà nội dung chính là nhà
chuột gả con cho
mèo rồi cả đàn bị
mèo xơi thịt. Tuy nhiên, ông không nói rõ, quan điểm này dựa theo căn cớ nào.
Trong khoảng một
thập niên từ khi bài báo xuất hiện, cộng đồng
mạng xã hội Việt Nam phát sinh cuộc tranh cãi kịch liệt về tường tích tranh
Đám cưới chuột. Một phía cho rằng, đó chỉ là biểu hiện sự
hàm hóa trong sinh hoạt
văn nghệ Việt Nam từ
trung đại tới nay - mà điểm trọng yếu là học hỏi các phong tục tập quán
Trung Hoa ; phía khác lại nêu rằng, người
Trung Hoa đã "sao chép, bắt chước, ăn cắp" một trong những "thói tục" cổ truyền
Việt Nam, và rằng,
Đám cưới chuột đích thực là "công sáng tạo" của
người Việt. Một số lại bới điểm khác biệt giữa dòng tranh
Việt Nam và
Trung Hoa như số lượng
chuột, lối tạo hình, đoạn kết câu truyện... nhằm đề cao "tinh thần dân tộc, trí tuệ bác học, tính minh triết" của tiền nhân
Việt Nam.
Ở phạm vi
Trung Hoa đại lục, khu vực
Hoa Nam và
Hoa Bắc có các phường nghề chuyên chế tranh
Tết Nguyên Đán và
trung thu đề tài
Lão thử thú thân như Dương Liễu Thanh ở
Thiên Tân, Đào Hoa Ô ở
Giang Tô, Duy huyện ở
Sơn Đông. Ngoài ra còn các vùng
Sơn Tây,
Thiểm Tây,
Tứ Xuyên,
Hà Bắc,
An Huy,
Thượng Hải,
Phúc Kiến,
Quảng Đông... tựu trung tương đối phát đạt. Ban sơ đấy chỉ là tập quán cúng
chuột đêm ba mươi, những mong loài này đỡ gây hại để sang tân niên được an lành, bớt hạn vận. Về sau,
dân gian lại bổ sung
truyền thuyết Lão thử giá nữ (老鼠嫁女) để giảng nghĩa phong tục. Tập quán này dần theo người
Khách Gia ra
Đài Loan và xuống
Đông Nam Á chỉ kể từ
thế kỷ XIX mà thôi.
Tuy nhiên, điển tích
Lão thử giá nữ ở
Hoa Nam Hoa Bắc cũng chỉ phát xuất từ truyền thống
Hạ lão thử giá nữ (贺老鼠嫁女) của người huyện
Bình Dao tỉnh
Sơn Tây, rằng các ngày từ mồng 07 tới 25 tháng Giêng
âm lịch phải nặn bánh bột hoặc quấy
kẹo vừng đắp lên tường chúc phúc để họ
chuột đừng cắn phá nhà cửa, mong sao cho sang tân niên được thái hòa thịnh vượng. Tục này xuất hiện khoảng
thế kỷ XVIII nhưng không sớm hơn triều
Càn Long và có liên đới sự phát đạt của
con đường tơ lụa. Đây cũng chính là thời kì giao thương giữa hai
đế quốc Nga La Tư và
Đại Thanh trở nên đặc biệt sôi động, do đó dễ xảy ra những
tiếp biến văn hóa.
Nhà chuột chôn mèo như thế nào ?
[...] Nếu đúng là tấm tranh có hai phần như vậy thì chúng ta lại phải trả lời câu hỏi vì sao nghệ nhân lại vẽ hai đám rước khác nhau trên cùng một tấm tranh ?
Căn cứ vào lời chú trong tranh «Bằng liệt tân khắc lão thử thủ tân» (Bằng liệt mới khắc lại chuột già lấy vợ), chúng ta được biết rằng tấm tranh này mới được khắc lại, không rõ năm nào. Đây chỉ là một trong số nhiều dị bản (Durand đưa ra 3 bản, Trung Quốc có 4 bản, mới đây Nguyễn Đăng Chế lại "phục hồi vốn cổ", khắc thêm 1 bản). Các dị bản được nghệ nhân sửa đổi tùy hứng. Ngày nay chúng ta có tranh ghi bằng chữ Hán, chữ Nôm, chữ Quốc Ngữ.
Tôi cho rằng trong quá trình tái tạo, có nghệ nhân nào đó đã đem ghép hai tấm tranh cùng vẽ đám rước - rước dâu và vinh quy - để làm thành một tấm mới. Việc làm gán ghép này đã vô tình tạo ra một nội dung "đầu mèo đuôi chuột" khó hiểu. Các nghệ nhân đời sau tiếp tục chép lại tấm tranh ghép này, không thắc mắc gì cả.
Trường hợp ghép tranh như vậy còn được thấy ở tấm Du Xuân Đồ trong sách của Durand. Ai đó đã ghép hai tấm tranh Tết biệt lập của bộ tranh Oger, đồng thời sửa đổi cả các câu thơ Nôm của chính bản.
Chúng ta có thể tạm kết luận rằng tấm tranh Tết nổi tiếng của ta đã được ghép từ hai tấm tranh khác nhau, nửa trên là Đám Cưới Chuột, nửa dưới là Trạng Chuột Vinh Quy. Các chữ trong tranh đã được người đời sau sửa đổi, thêm bớt một cách tùy tiện.
Nguyễn Dư,
Ngày Tết thử bàn một tấm tranh Tết